

Jo De Clercq is expert ComfortZorg bij dementie
'Schommelen stimuleert zintuiglijke prikkels'
Dementie wordt meestal gekoppeld aan mentale aspecten, zoals desoriëntatie in tijd & ruimte, niet meer herinneren en herkennen en veranderend gedrag. Dat deze neurologische aandoening ook gepaard gaat met motorisch en zintuiglijk verlies, krijgt te weinig aandacht. Jo De Clercq vertelt waarom een goed evenwicht tussen diverse zintuiglijke prikkels, onrust bij dementie vermindert. Ook legt hij uit welke positieve rol schommelen – bijvoorbeeld in de ZEN Zorgstoel - daarbij kan spelen.
Jo De Clercq is expert ComfortZorg en ZorgInnovatie voor Woonzorgnet-Dijleland met specifieke focus op dementie. Hij werkt sinds 2002 in de Vlaamse ouderenzorg. Tot 2021 gaf hij op de werkvloer concreet zorg en therapie aan mensen met dementie. Nu werkt hij in een overkoepelende en adviserende functie voor Woonzorgnet-Dijleland, waar woonzorgcentra De Wingerd, Dijlehof en Burenhof in Leuven, Ter Meeren in Neerijse en Keyhof in Huldenberg deel van uitmaken. Daarnaast is hij vanuit een eigen ondernemerschap freelance docent, (inter)nationaal spreker & productconsultant.
Geborgenheid
Een persoon met dementie wordt geconfronteerd met verlies, zowel op mentaal als fysiek vlak, begint Jo De Clercq zijn verhaal. “Als revalideren, activeren en stimuleren of zelf onderhouden van wat was, niet meer mogelijk is, dien je als zorgverlener mee te gaan in dat proces in plaats van hier tegen te strijden. Niet telkens confronteren met wat verloren gaat, maar vooral zoveel als mogelijk de resterende autonomie behouden. Enkel daar overnemen waar noodzakelijk, vanuit een meer specifiek geborgen ondersteuning.”
Als belangrijk uitgangspunt bij meer gevorderde dementie noemt hij de ComfortZorg visie. Deze visie is gericht op het respecteren van de passiviteit van de cliënt, het optimaliseren van de alsnog resterende restcapaciteit en het bevorderen van comfort, autonomie, waardigheid en persoonlijke uitstraling van de persoon met dementie.
“Ik vertrek vanuit het model van de Golden Circle: Why- How-What. ‘Waarom’ zien we bepaald gedrag? Als we dit kunnen verklaren, weten we ‘Hoe’ we het brein anders tegemoet moeten komen en ‘Wat’ daar dan concreet anders voor nodig is wat betreft een specifiekere zorgomkadering. Mensen met meer gevorderde dementie hebben minder en minder een beredenerend, rationeel brein; daardoor wordt het meer en meer een zintuiglijk, emotioneel brein. Ze leven hierdoor altijd in het concrete ‘nu’-moment. Het brein functioneert zeker nog wel, maar op een andere manier vanuit een ander niveau. Dat maakt dat we dit anders dienen te benaderen om dit potentieel te kunnen benutten.”
(tekst loopt door onder de afbeelding)


Lichaamseigenaarschap
Signaalgedrag door personen met dementie kan ook veroorzaakt worden door een problematisch zintuigelijke prikkelverwerking in relatie tot het lichaamsgevoel en de lichaamspositiezin (het vermogen om de stand van het eigen lichaam en gewrichten waar te nemen). Dit heeft gevolgen voor wat men het lichaamsschema noemt: het geheel aan kennis, ervaringen en gedachten over het eigen lichaam. Er ontstaat een verminderd lichamelijk zelfbewustzijn en dat maakt mensen letterlijk minder eigenaar van het eigen lichaam.
Dit alles wordt door dementie veroorzaakt vanuit het niet goed meer kunnen verwerken en op elkaar afstemmen van verschillende lichamelijke en ruimtelijke zintuigelijke prikkels, legt Jo De Clercq uit. Het leidt tot, voor ons, een atypisch motorisch gedrag zoals paratonie (verhoogde spierspanning bij passieve bewegingen). Meer informatie hierover is te vinden op www.paratonie.org). We spreken in zo’n situatie over sensomotorische desintegratie. “Dit minder voelen vertaalt zich in een verlies aan motorisch potentieel. Personen met dementie voelen zich hierdoor veelal meer onzeker in een te grote en zintuiglijk te drukke ruimte, waardoor ze niet gegrond zijn en ze sneller in een Fight, Freeze of Flight reactie vervallen, die maar al te vaak moeilijk te kaderen valt. Dit kan leiden tot onrust, angst of zelfs verbale of fysieke agressie, wat dan weer bestempeld wordt als onverklaarbaar of moeilijk hanteerbaar gedrag. Dit terwijl ze met dit gedrag aan de directe omgeving wensen te signaleren dat het voor hun brein niet gepast is.”
Stimuleren van primaire prikkels
Hoe kun je bij mensen met dementie het gevoel van lichaamseigenaarschap verbeteren? Volgens Jo De Clercq speelt het stimuleren van primaire lichamelijke zintuiglijke prikkels over de huid, spieren, gewrichten en het evenwichtsorgaan hierbij een hele belangrijke rol, al dan niet gecombineerd met het reduceren van secundaire ruimtelijke zintuiglijke prikkels. Als dit respectievelijk stimuleren en depriveren van zintuiglijke prikkels in de zorgomgeving niet correct in verhouding staan, gaat de persoon met dementie daar (onbewust) zelf naar op zoek vanuit zijn/haar breinnood. Dit kan bijvoorbeeld door te dolen, dwalen of door het stellen van een continu aangehouden verhoogde spierspanning; denk hierbij aan een gefronst aangezicht, gebalde vuisten of foetale houding. “Dit gedrag is enkel een probleem voor de directe omgeving. Zelf ervaren ze het niet als probleemgedrag; voor hen is het noodzakelijk signaalgedrag, aangestuurd vanuit hun divers functionerend brein met andere noden als dat van ons. De persoon met dementie geeft aan: ik heb een sensorische andere nood en als je mij die niet aangepast aanbiedt, dien ik deze zelf te creëren om mijn brein wel tegemoet te komen”, verduidelijkt Jo De Clercq.
Lichamelijk zelfbewustzijn
Bij personen met meer gevorderde dementie is stimuleren van de primaire lichamelijke zintuigen noodzakelijk om allereerst het cruciaal lichaamseigenaarschap vanuit lichamelijk zelfbewustzijn te creëren. Pas daarna kan er breinaandacht opgebracht worden vanuit de resterende breinfunctie voor de ruimtelijke zintuiglijke prikkels, waardoor bijv. horen en zien, luisteren en kijken kan worden, en we een ander contact kunnen leggen. Als de secundaire ruimtelijke zintuiglijke prikkels overheersen op de primaire lichamelijke zintuiglijke prikkels, is dit problematisch voor het lichaamseigenaarschap en kan dit bijv. onrust veroorzaken.
(tekst loopt door onder de afbeelding)


Schommelen effectief
Schommelen is een effectieve manier om de primaire lichamelijke zintuigen te prikkelen, weet Jo De Clercq. Tijdens de introductie van de ZEN Zorgstoel, een huiselijk zitcomfort met automatische schommelfunctie, kwam hij in contact met Fitform. Er volgde een succesvolle projectmatige proefopstelling van de stoel in woonzorgcentrum De Wingerd in Leuven, één van de vijf locaties behorend tot Woonzorgnet-Dijleland. Ondertussen staan er in Leuven drie ZEN-stoelen.
Over de werking ervan vertelt hij: “Als de ZEN Zorgstoel in de kantelpositie staat, zorgt de zwaartekracht er in de basis vooreerst al voor dat iemand goed contact maakt met de achterzijde van het lichaam. Dit gecreëerd drukgevoel stimuleert zowel de oppervlakkige gevoeligheid over de huid, als de diepe gevoeligheid over de spieren en gewrichten. Bovendien draagt de zwaartekracht vanuit deze aangeboden houding bij aan een stabiel, veilig gevoel wat het evenwichtsorgaan geruststelt. Daarnaast is er de combinatie met de ritmische voorspelbaarheid van het geautomatiseerd schommelen. Dit geeft een bijkomende zintuiglijke prikkeling voor de primaire lichamelijke kanalen, niet alleen over de huid, spieren en gewrichten, maar wederom ook over het evenwichtsorgaan, om het lichamelijk zelfbewustzijn en hierdoor het lichaamseigenaarschap nog extra te bevorderen.”
Ritmische voorspelbaarheid
Heel belangrijk voor mensen met dementie is ook de ritmische voorspelbaarheid in snelheid en amplitudo (de bewegingsuitslag) van het elektrisch schommelen, gaat Jo De Clercq verder. “Het schommelen mag dus zeker niet aangevoeld worden als onvoorspelbaar, onverwacht en dus niet controleerbaar. Door de voorspelbaarheid ervaart iemand zijn lijf fysiek en mentaal concreter en meer geborgen vanuit een vergroot lichaamsgevoel, lichaamsschema, lichaamspositiezin en lichamelijk zelfbewustzijn. Dit geeft – bijvoorbeeld in een voor hen te drukke ruimtelijke omgeving - het gevoel om alsnog eigenaar te zijn en blijven van het eigen lichaam. Opgebouwde spierspanning en onrust als gesteld signaalgedrag, nemen hierdoor maar al te vaak onmiddellijk waarneembaar af.”
(tekst loopt door onder de afbeelding)


24-uurs aanpak
De inzet van een ZEN Zorgstoel kan deel uitmaken van een sensomotorische integratie therapie vanuit een 24-uurs aanpak. “Iemand heeft 24 uur per dag een welbepaalde gradatie van dementie, dus is het belangrijk om deze sensomotorische aanpak door te trekken in verschillende ComfortZorg deelgebieden. Daarom bekijken we nu de mogelijkheden om ook elk bed geautomatiseerd te kunnen laten schommel. De resultaten met de ZEN-stoel hebben me tot dat idee gebracht. We willen deze aanpak en de resultaten ervan dus niet alleen realiseren vanuit een zitcomfort.”
Om de ZEN Zorgstoel optimaal te laten functioneren, adviseert Jo De Clercq dit zitcomfort op een zintuiglijk strategisch juiste plaats te voorzien in de ruimte. Dit is daar waar een grote zintuiglijke voorspelbaarheid heerst, makkelijkere zintuiglijke interpretatie kan gerealiseerd worden of daar waar sowieso al minder zintuiglijke drukte heerst. “Zaken die je hoort moet je bijvoorbeeld ook kunnen zien. Zo komt de auditieve en de visuele prikkel congruent in het brein naar voor, wat het verwerken van deze prikkels vergemakkelijkt en eerder rust in plaats van onrust geeft.” Verder benadrukt hij dat de stoel in elke fase van dementie toepasbaar is. “Ook als mensen met meer gevorderde dementie niet meer kunnen stappen en steunen, kan de ZEN Zorgstoel zorgen voor een zintuiglijk geïnformeerde positionering.”
Experiment
Als innovator onderzoekt de Vlaamse dementie-expert telkens nieuwe toepassingen om het welzijn van mensen met dementie te verhogen. Daarom is er nu een bijkomend project opgestart waarbij de persoon in de ZEN Zorgstoel omvattend ‘toegedekt’ of ‘geknuffeld’ kan worden met de verzwaringsdeken Sens-Aid. “Om nog meer de primaire lichamelijke zintuigen te stimuleren, zodat zowel een ritmische schommelende, gestabiliseerde als zintuiglijk geïnformeerde positionering aangeboden kan worden.”