Wetenschappelijk onderzoek

• Al in 1998 werd aan de Universiteit van Rochester onderzoek gedaan naar de effecten van schommelstoeltherapie bij mensen
met dementie. Vijfentwintig proefpersonen schommelden gedurende zes weken regelmatig in traditionele schommelstoelen. Hoe langer ze schommelden, hoe beter het effect was op hun welzijn. Daarnaast had de regelmatig schommelende groep minder pijnmedicatie nodig dan de controlegroep.

• Ook in Nederlands onderzoek van Pieper et al. uit 2013 komt naar voren dat interventies die gericht zijn op zowel het verminderen van pijn als het beïnvloeden van gedrag het meest effectief zijn in de strijd tegen geagiteerd gedrag, depressie en onrust bij mensen met dementie. Schommeltherapie wordt vermeld als een van deze interventies.

Toegepast onderzoek en pilotprojecten

De ZEN Zorgstoel met elektrisch aangedreven Slow Motion schommelbeweging is zorgvuldig ontwikkeld op basis van toegepast onderzoek en pilotprojecten in verpleeghuisinstellingen in Nederland en Duitsland. Het onderzoek is uitgevoerd in 2019, de pilots vonden plaats in de periode 2020/2021.

Het onderzoek, bij tanteLouise, locatie Hof van Nassau

Bij alle proefpersonen werd een objectieve vermindering van onrust waargenomen:

• Minder fysieke en verbale agitatie
• Dwalen, dolen en zoekgedrag stopten
• Bewoner rustig genoeg om deel te nemen aan een groepsactiviteit

De onderzoeker concludeert dat de Fitform-fauteuil met schommelbeweging intramuraal succesvol ingezet kan worden als onderdeel van een individueel interventieplan. Door het eenvoudig laten schommelen in een zorgstoel, zelfs in de woonkamer, hervindt een geagiteerde cliënt rust. De interventie is met name zinvol als de onrust verstorend werkt in de groep en de zorgcapaciteit het niet toelaat om iemand een-op-een te begeleiden.

De pilots, bij De Zorggroep (Helden), Floravita Zorgpartners (Moordrecht) en Residenz am Wiesenkamp (Hamburg)

Voorbeelden van terugkoppeling van de zorginstellingen na afloop van de pilots:

• Meer dan de helft van de mensen valt tijdens het schommelen in slaap waardoor ze goed uitrusten. Wanneer de schommelfunctie niet wordt aangezet, ontspannen mensen wel maar vallen ze niet in slaap, waardoor de mate van uitrusten minder is.

• Onrustige bewoners komen eerder tot rust in de ZEN Zorgstoel dan met een begeleider die iemand probeert te kalmeren door naast het bed te zitten of naast een gewone stoel te zitten.

• De ZEN Zorgstoel helpt ook bij nachtelijke onrust en nachtelijk dwalen van bewoners die niet goed kunnen slapen in hun bed. Men valt dan wel vaak in slaap in de stoel door de schommelbeweging.

• De ZEN Zorgstoel werkt heel goed om onbegrepen gedrag door overprikkeling later op de dag te voorkomen, door bewoners op tijd te laten rusten, schommelen en slapen in de stoel.

• Als een onrustige bewoner in de stoel schommelt of slaapt, kan de zorgverlener tijd besteden aan medebewoners.

‘Zonder stoel duurt het veel langer om onrust weg te nemen’

Verpleegkundige Jennifer Veldhuizen over het effect van de ZEN Zorgstoel.

“Voor veel van onze bewoners is het belangrijk dat ze ’s middags een dutje kunnen doen. Ze hebben dat nodig omdat ze anders last kunnen krijgen van een onrustige stemming. Of medebewoners kunnen last van die stemming krijgen. Tegelijkertijd willen veel mensen op zo’n moment liever niet naar hun slaapkamer. Ze vinden dat niet fijn, voelen zich bijvoorbeeld angstig als ze in hun eentje zijn.

Een bewoner overdag naar bed brengen is dus niet altijd gemakkelijk en neemt soms veel tijd in beslag. De ZEN Zorgstoel met schommelfunctie is daarom een ideaal hulpmiddel. Mensen kunnen gewoon in de huiskamer blijven en daar een dutje doen. In plaats van iemand naar bed brengen, kunnen we andere dingen doen - bijvoorbeeld met medebewoners - terwijl we toch zicht houden op degene die slaapt."

Minder personeel? Inzet ZEN Zorgstoel scheelt veel

"We hebben gemerkt dat door het schommelen iemand rustig wordt en makkelijker in slaap valt. Dat werkt heel goed, onder andere bij enkele bewoonsters die last hebben van psychoses. Als we zien dat een psychotische aanval dreigt, begeleiden we de betreffende mevrouw naar de stoel en zetten we de schommelfunctie aan. Vaak valt ze snel in slaap en is na dat dutje de aanval overgewaaid. Dat is natuurlijk vooral heel fijn voor de bewoner zelf, maar ook voor ons als zorgverleners.

Als iemand niet in de stoel zou kunnen, ben je best een tijdje bezig om de onrust weg te nemen. Het verschilt van persoon tot persoon, maar dat kan tot maximaal één of anderhalf uur duren. In zo’n situatie heeft een bewoner een-op-een aandacht nodig. Die tijd kun je niet aan iemand anders schenken. Collega’s moeten dit opvangen, wat belastend is omdat ook wij kampen met personeelstekorten. Als een bewoner in de stoel tot rust komt, scheelt dat dus veel."

Meer werkplezier

"De ZEN Zorgstoel is het eerste innovatieve hulpmiddel dat écht goed voor ons werkt. Ik spreek namens al mijn collega’s als ik zeg dat iedereen er tevreden over is. De bewoners vinden het heel prettig dat ze schommelend in de stoel hun ogen dicht kunnen doen en toch onderdeel van de groep blijven. De medewerkers ervaren meer werkplezier, wat ook belangrijk is. Kortom: een heel fijn hulpmiddel!”

'De proefplaatsing heeft me overtuigd'

In gesprek met ergotherapeut Laura van der Gun over de ervaringen met de ZEN Zorgstoel.

Waarom lopen mensen met dementie soms zo onrustig?

“Bij dementie kan bepaald gedrag altijd verschillende oorzaken hebben. Het is de kunst om uit te vinden wat die oorzaak is en hoe je iets kunt oplossen. Een van de mogelijke oorzaken van sterke loopdrang is onderprikkeling van het evenwichtsorgaan. Dat heb ik geleerd tijdens een cursus sensorische informatieverwerking bij ouderen. Als sprake is van onderprikkeling ervaart iemand te weinig evenwichtsprikkels. In deze situatie is ‘meer beweging’ de functie van het lopen en is de ZEN Zorgstoel een mogelijke oplossing.”

Hoe ben je met de ZEN Zorgstoel in aanraking gekomen?

“Een bewoonster van de locatie Heerewegen had hele sterke loopdrang. Ze kon nergens rust vinden. Ik wist niet goed wat ik moest doen. In een nieuwsbrief van hulpmiddelenleverancier HartingBank kwam ik een bericht over de ZEN Zorgstoel tegen. Eerlijk gezegd was ik heel sceptisch; wéér iets nieuws op de markt…
Aan de andere kant: niet geschoten is altijd mis, dus wilde ik het toch uitproberen. Dat is geregeld via iemand van HartingBank, die ook de werking van de stoel met de schommelbeweging heeft uitgelegd.”

Hoe verliep je eerste ervaring?

“We hebben de stoel op de afdeling gezet en de bewoonster viel direct in slaap toen ze erin ging schommelen. Iedereen stond versteld: ze heeft nu echt rust! Voor mij was dit het bewijs dat het werkt. De proefplaatsing heeft me overtuigd. Ook de zorgmedewerkers waren hiermee geholpen. Doordat zij zagen dat mevrouw meer rust had, hoefden ze niet telkens in actie te komen om te proberen haar ergens te laten zitten. Ik heb begrepen dat het verminderen van de onrust er bovendien voor heeft gezorgd dat de bewoonster beter sliep.”

Wat is er daarna gebeurd?

“Warande heeft de ZEN Zorgstoel aangeschaft en hij staat nu op de afdeling. Vooral de activiteitenbegeleider is er alert op om het bij verschillende mensen uit te proberen. Ook hoor ik terug dat steeds meer bewoners zelf het initiatief nemen om erin te gaan zitten. Iemand vraagt dan: ‘Ik wil even in de groene stoel’. Zo pakt de bewoner zelfstandig een momentje van rust. De handbediening van de stoel is zo eenvoudig dat veel mensen die goed zelf kunnen gebruiken.”

Wat vinden de zorgmedewerkers nu van de ZEN Zorgstoel?

“Dat is best een bijzonder verhaal. Het heeft best veel moeite gekost om de financiën voor deze stoel rond te krijgen, terwijl hij in mijn ogen helemaal niet zo duur is. Uiteindelijk is het gelukt en is de stoel aangeschaft met de bedoeling om hem op meerdere afdelingen in te zetten. Wat prima kan, omdat hij makkelijk verrijdbaar is. Maar de medewerkers van de afdeling waar hij staat, willen hem niet meer kwijt. Zij vinden dat er voor andere afdelingen een tweede stoel aangeschaft moet worden. Gelukkig merk ik dat de organisatie hier nu meer open voor staat. Ik denk dat de ZEN Zorgstoel zich als een soort olievlek gaat verspreiden.”

Heb je nog een advies voor collega’s?

“Wat ik gemerkt heb, is dat je eigen ervaringen met stoel niet relevant zijn. Ik ben iemand die snel ziek wordt van schommelen; op een boot staan is bijvoorbeeld helemaal niets voor mij. Dus toen ik in de ZEN-stoel ging zitten, vond ik dat schommelen geen prettig gevoel. Bewoners bleken heel anders te reageren, zij vonden het wél fijn. Test het dus niet bij jezelf, maar bij je bewoners.”

'De ZEN Zorgstoel is een schot in de roos'

In gesprek met ergotherapeut Anke Korf over de ervaringen met de ZEN Zorgstoel.

Hoe is de ZEN Zorgstoel bij jullie in beeld gekomen?

“Ik werk op twee locaties van Cardia: Floriadehof in Zoetermeer en De Thuishaven in Scheveningen. In beide verpleeghuizen wonen mensen met dementie. In Floriadehof verblijft een mevrouw die heel erg gespannen is. Dat uit zich in een hoge spierspanning en veel roepen. Ze slaapt wel heel veel, maar niet op een ontspannen manier. 
Er is van alles geprobeerd om haar meer ontspanning te bieden; onder andere een Innocare ligsysteem voor in bed, maar we wilden graag ook iets voor overdag. We dachten aan een standaard handmatige schommelstoel, maar hulpmiddelenleverancier Meneer Kooi raadde dit af en adviseerde om de ZEN Zorgstoel uit te proberen. De stoel is toen op proef gekomen.” 

Leverde dit wel iets op?

“Twee verzorgenden in opleiding, Suzanne van der Zwan en Jessica Jongmans, stelden voor er een studieproject van te maken. Ze hebben observatielijsten bijgehouden en ook een filmpje gemaakt. De ZEN-stoel bleek een schot in de roos. Toen ik het filmpje zag, schoten bijna de tranen in mijn ogen. In de stoel werd mevrouw een stuk alerter en helderder, ze ontspande en begon te lachten. Je zag haar letterlijk genieten van het schommelgevoel. Alsof ze lekker lag te soezen in een hangmatje op het strand.”

Welke verklaring heb je hier als ergotherapeut voor?

“Dit is in mijn ogen terug te voeren op sensorische prikkelverwerking. Al in de kindertijd heeft schommelen positieve effecten. Kinderen houden van schommelen, dat vinden ze een fijne sensatie. In de ZEN Zorgstoel gaat het schommelen langzaam en is het meer wiegen. Als iemand dan lekker ligt, onder een warm dekentje, geeft dat een extra geborgen gevoel.”

Hoe reageerden de zorgverleners?

“Zij waren zo enthousiast dat ze het ook bij andere mensen wilden uitproberen. Er was een mevrouw met veel bewegingsdrang en claimgedrag en ook bij haar bleek het schommelen te werken. Mevrouw werd rustig, bleef gewoon zitten en viel soms in slaap. Als het schommelen stopte, werd ze weer onrustig. De zorgverleners vonden het zo bijzonder om dat verschil te zien.”

Had dit ook effect op medebewoners?

“Zeker. Als deze mevrouw onrustig was, was dat voor de hele afdeling heftig. Het leidde bij andere bewoners tot irritatie en soms zelfs ruzie. Eenmaal in de ZEN-stoel verdween de onrust bij mevrouw en dat had meteen effect. Op de afdeling was het stiller en relaxed, ook al was het soms maar voor een halfuur of uur. Dan konden de huiskamermedewerkers met andere bewoners een spelletje doen of met iemand de krant lezen. Kijk, de enige andere manier om deze mevrouw rust te bieden – zij is inmiddels overleden - was door met haar te wandelen. Je begrijpt dat daar niet altijd tijd voor is. Daarom is het zo fijn dat de stoel er is.”

Hoe is het verder gegaan?

“De ZEN Zorgstoel is voor Floriadehof met geld uit het innovatiebudget aangeschaft, via Meneer Kooi. We proberen hem in te zetten voor iedereen waarvan we denken dat die er baat bij heeft. Ik zag bijvoorbeeld een dame die veel voorover zit, met haar neus bijna op de knieën. Zij ervaart veel prikkels in het mondgebied, kan moeilijk eten binnenhouden en moet vaak spugen. Ik heb de verzorgenden geadviseerd om ook bij haar de ZEN-stoel uit te proberen. Dat leverde opnieuw mooie resultaten op. Door in de gekantelde stoel te schommelen kon ze weer rechtop zitten, de wereld verkennen én het spugen nam af.”

Wat zou je zorgcollega’s willen adviseren?

“Als er al een ZEN-stoel in je organisatie aanwezig is: zet hem bij zoveel mogelijk mensen in. Het hoeft natuurlijk niet altijd te werken, maar probeer het in ieder geval. Is er nog geen ZEN-stoel, dan is een proefplaatsing absoluut de moeite waard. Persoonlijk zou ik het liefst in elke woonkamer bij Cardia een ZEN Zorgstoel zien. Hij kan in elke kleur uitgevoerd worden en past daardoor in elk interieur.”

Op de foto staan Anke Korf (rechts) en Suzanne van der Zwan

ZEN Zorgstoel verhoogt het welzijn van bewoners Amaliazorg

Ervaringen van Joke Vlemmix en Christien van der Merwe, die de ZEN Zorgstoel inzetten voor hun bewoners.

Onrust verminderen

“Mensen met dementie die onrustig zijn, uiten dit op allerlei manieren. Ze lopen bijvoorbeeld de hele tijd op en neer, ze worden verbaal onrustig, gaan roepen. Het is per persoon verschillend”, vertelt Joke (EVV-verpleegkundige). “Vaak zie je al aan hun blik of ze zich wel of niet comfortabel voelen.” De ZEN-stoel werkt het beste als de onrust nog beheersbaar is, vervolgt ze. “De stoel kan de onrust dan verminderen en voorkomen dat het erger wordt.” 

Effect bij loopdrang

Christien (gespecialiseerd medewerker Welzijn) geeft een praktijkvoorbeeld. “We hebben een bewoonster die vooral in de avonduren erg onrustig is. Ze loopt dan heel veel. We hebben gemerkt dat als ze ‘s avonds in haar pyjama in de stoel schommelt, ze wél tot rust komt. Het gevolg is dat het naar bed gaan makkelijker verloopt en ze beter slaapt.” 

Loopdrang komt vaak voor bij mensen met dementie, gaat ze verder. “Mensen worden daar ontzettend moe van. Het lichaam heeft behoefte aan rust, maar door de dementie lukt het mensen niet om te gaan zitten en uit te rusten. De ZEN-stoel is daarom een uitkomst. De schommelbeweging zorgt voor ontspanning en daardoor kan het lichaam zich wél overgeven aan de vermoeidheid. Mensen vallen daardoor ook snel in slaap in de stoel.”

In alertheidsplannen

Bij Amaliazorg maakt de inzet van de ZEN Zorgstoel deel uit van de zogenaamde ‘alertheidsplannen’ waar zorgmedewerkers gebruik van maken. In zo’n plan staat welk gedrag iemand vertoont in een bepaalde fase van onrust, en hoe dan het beste gehandeld kan worden. Het inzetten van de ZEN Zorgstoel is een van de hulpmiddelen om de bewoner zich prettiger te laten voelen. 

Er zijn ook andere situaties waar de stoel bij kan ondersteunen, geven medewerkers aan. Zo heeft bij een andere bewoner de ZEN Zorgstoel juist bij het opstaan een helpend effect. Dit betreft iemand die ’s ochtends moeite heeft met te veel prikkels tegelijk. Direct vanuit bed naar de huiskamer gaan om te ontbijten, leidt tot onrust. Daarom schommelt deze bewoner eerst even in de zorgstoel om tot rust te komen voor het ontbijt. 

Christien en Joke vertellen verder over een mevrouw met rugklachten die baat heeft bij de zorgstoel. Joke: “Het goed ondersteund zitten en schommelen zorgt ervoor dat de druk op haar rug en de spanning in haar lichaam van plek wisselt. Ik heb haar gevraagd of ze daardoor minder pijn in haar rug heeft, en ze gaf aan dat dit zo is.”

Innovatief idee

De inzet van de ZEN Zorgstoel is voortgekomen uit ‘Het beste idee van Amaliazorg’. Twee keer per jaar kunnen medewerkers een idee indienen dat bijdraagt aan het verbeteren van belevingsgerichte zorg en welzijn voor bewoners. Het idee voor de ZEN Zorgstoel, onder andere ingediend door Joke en Christien, sprak aan. Uit een proefplaatsing bleek dat bewoners er echt profijt van hadden. Met geld uit het innovatiebudget van Amaliazorg, aangevuld met donaties van fondsen (RCOAK, Stichting Steun Welzijnszorg en Stichting Pape-Fonds), zijn vervolgens vier stoelen aangeschaft. 

“We zetten de stoel neer waar hij nodig is, afgestemd op de behoefte van de bewoner”, licht Christien toe. “Soms staat de stoel in de huiskamer, soms in iemands eigen kamer, soms in de ontspanningshoek van een afdeling. Het is een groot voordeel dat de stoel makkelijk verrijdbaar is. Ook de bediening is eenvoudig.” 

Echt verwenmoment

Joke vertelt over een belangrijke motivatie voor het aandragen van de ZEN Zorgstoel. “Als wij ons onrustig voelen, kunnen we zelf ons relaxmoment kiezen. Mensen met dementie kunnen dat niet. Als zorgverlener gun je bewoners dat ook zij een heerlijk gevoel van ontspanning ervaren. Bovendien profiteren ook mensen die niet heel onrustig zijn hiervan. Je ziet aan hun gezicht dat ze ontspannen. Heel fijn dat we iedereen een echt verwenmoment kunnen bieden.”

Onrust is niet alleen onprettig voor de bewoner die dit ervaart. Ook medebewoners hebben er vaak last van, gaat Joke verder. “Vooral roepgedrag heeft veel impact op anderen. Het hoeft echt niet stil en saai te zijn op een afdeling, maar wel ontspannen. Dat is belangrijk. Wat je ziet is dat als iemand rustiger is geworden door de stoel, de sfeer in de groep meteen verbetert.” 
En dat alles draagt absoluut bij aan het woonplezier en dus ook aan ons werkplezier, aldus Christien en Joke. “Als een bewoner zich prettig voelt, heb je bereikt wat je wilde. Dan ga je met voldoening naar huis.” 

Grote foto: Christien van der Merwe (rechts) en Joke Vlemmix
Kleine foto: een bewoonster van Kempenhaeve

“We hadden mevrouw al een lange tijd niet zo rustig gezien”

In gesprek met ergotherapeut Patricia van Rooijen over het effect van de ZEN Zorgstoel.

Wat doe je als ergotherapeut rondom dementie?

“Binnen de psychogeriatrie kijken we als ergotherapeuten vooral naar hulpmiddelen die onrust kunnen verminderen. We proberen in kaart te brengen waar de onrust vandaan komt, welke interventies mogelijk zijn en wat iemand nog wel en niet zelfstandig kan. Wanneer sprake is van zware dementie overleggen we vooral met de familie. 
Omdat de zorgzwaarte van cliënten toeneemt, komt onrust bij dementie steeds vaker voor. Door personeelstekorten lukt het vaak niet meer om een aparte activiteit te ondernemen met iemand die onrust ervaart. Daarom proberen we andere hulpmiddelen te vinden om de onrust op te vangen.”

Hoe ben je in aanraking gekomen met de ZEN Zorgstoel?

“Een cliënt met zware dementie was heel onrustig. Ze liep de hele dag heen en weer, kon nergens rust vinden. Vanuit mijn rol als ambassadeur zorgtechnologie heb ik veel contact met zorghulpmiddelenleverancier HartingBank. Onze contactpersoon vertelde over de nieuwe ZEN Zorgstoel en toen dacht ik: dat wil ik wel eens testen bij deze cliënt. HartingBank heeft toen een proefplaatsing geregeld.”

Welk effect had de ZEN Zorgstoel?

“Toen deze mevrouw voor het eerst in de stoel ging zitten en het schommelen begon, viel ze al binnen een minuut in slaap. We hadden haar al een lange tijd niet zo rustig gezien. Wat we na een tijdje ook merkten, was dat het effect verder ging dan meer rust overdag. Het werkte door naar de avond, iets wat we niet hadden verwacht. Mevrouw wilde nooit graag naar bed, dat riep bij haar veel weerstand op. Dit veranderde toen ze overdag gebruikmaakte van de ZEN Zorgstoel. Meestal ging ze er eind van de ochtend en eind van de middag in schommelen. Dat maakte haar zo rustig dat ze ’s avonds niet meer overprikkeld was. Daardoor ging ze rustig naar bed en viel ze beter in slaap. Dat was echt heel mooi om te zien."

Hoe hielp dit de zorgverleners?

“Mevrouw was voorheen altijd op zoek naar rust en geborgenheid, maar kon dat niet vinden. We zagen dat ze daar verdrietig van werd en uit een soort wanhoop heel veel aandacht trok van de zorgverleners. In de kleinschalige woonvoorziening had dit ook effect op medebewoners, zij raakten geïrriteerd. Toen mevrouw door het schommelen in de ZEN Zorgstoel rustiger werd, waren we daar als zorgverleners heel blij mee. Eindelijk hadden we iets dat echt werkte om de onrust te verminderen. Mevrouw voelde zich prettiger en bovendien had dit een positief effect op de sfeer in de groep.”

Hoe ging het verder na de proefplaatsing?

“Door de positieve ervaring is voor deze woonvoorziening een ZEN Zorgstoel aangeschaft. Daarnaast heb ik onze ervaring gedeeld met andere ergotherapeuten binnen Zorgspectrum. Een collega op een andere locatie heeft vervolgens ook een proefplaatsing aangevraagd. Daar beviel het ook heel goed en daarom is een tweede stoel aangeschaft. Inmiddels heeft onze organisatie drie ZEN Zorgstoelen die we gericht inzetten voor mensen met zware dementie. Voor de financiering hebben we tot nu toe gebruik kunnen maken van lokale fondsen. Ik verwacht dat er meer aanvragen gaan komen voor deze stoelen. We gaan kijken of dat mogelijk is via financiering binnen onze zorgorganisatie.”